- açılış [ İng.: booting ]
Bilgisayarın enerji düğmesine basılması ile işletim sisteminin komut
kabul edebilir bir duruma gelmesi için geçen süre içinde olan her şeye
açılış denir.
- açılış disketi [ İng.: emergency boot floppy ]
Sabit disk üzerindeki dosya sisteminin zarar gördüğü durumlarda
veya önyükleyici kullanılamadığı durumlarda işletim sistemini
açmak için kullanılan diskettir. Pek çok Linux dağıtımı, kurulum
esnasında bu disketi yapmayı önerir. Bu disketi oluşturmanız
şiddetle tavsiye edilir. Şayet elinizdeki Linux dağıtımında
bu özellik yok ise Açılış Disketi NASIL (Boot Floppy HOWTO)
belgesini okuyun.
- açılışta kendi kendini sınama [ İng.: Power on self test (POST) ]
Bilgisayara enerji verildiği zaman yapılan bir dizi teşhis amaçlı
sınamalardır. Bu sınama genellikle; belleğin denetlenmesisini, donanım
yapılandırılmasının en son kayıtlı şekilde olup olmadığını, BIOS’a
kayıtlı herhangi çalışır bir disket sürücü veya sabit disk sürücünün
denetlenmesi şeklindedir.
- ağ dosya sistemi [ İng.: Network File System (NFS) ]
Sun Microsystems firması tarafından geliştirilmiş ve RFC 1094 olarak
tanımlanmış; bir bilgisayarın ağ üzerinden sanki kendi yerel diskine
ulaşırmış gibi erişim yapmasını sağlayan protokoldür.
- ana önyükleme kaydı [ İng.: Master Boot Record (MBR) ]
Bir disk yüzeyindeki ilk mantıksal sektördür. Bilgisayarın açılabilmesi
için BIOS buradaki küçük bir programı kullanır.
- artalan süreci [ İng.: daemon ]
Genellikle farkedilemeyen ve arka planda gizlenen, kendilerini
tetiklemek için bir şeylerin olmasını bekleyen süreçlerdir.
Örneğin; sendmail birisi eposta gönderince
uyanır, update her 30 saniyede bir
tampon belleğin içeriğini diskin üzerine yazmak üzere uyanır.
- biçemleme [ İng.: formatting ]
Basitçe; biçemleme bir disk yüzeyinin izler, sektörler ve silindirlere
ayrılması ve düzenlenmesi işlemidir. Bazen, yanlış bir biçimde, bir
dosya sisteminin disk yüzeyine yazılması olarak da kullanılır (MS
Windows/MS DOS çevrelerinde) Dosya sisteminin disk üzerinde yazılması
işlemine dosya sisteminin oluşturulması denir.
- bozuk blok [ İng.: bad block ]
Güvenilir bir şekilde bilgi depolayamayan sektörler. Genellikle bir
disk üzerindeki manyetik özelliklerini kaybetmiş bir sektör grubudur.
- bozuk sektör [ İng.: bad sector ]
Güvenilir bir şekilde bilgi depolayamayan bir sektör. Genellikle bir
disk üzerindeki manyetik özelliklerini kaybetmiş bir sektördür.
- CMOS RAM
CMOS (Complenmentary Metal
Oxide Semiconductor)
"Eşlenik Metal Oksit Yarıiletken" in kısaltmasıdır. Karışık bir
teknolojidir ama basitçe; elektrik akımı olmadığı durumlarda
durumlarını değiştirmeyen transistör çiftleridir denebilir. Böylece
bu yarıiletken, enerjisiz durumda iken bilgi saklayabilen bir durağan
(statik) RAM olarak kullanılabilir.
- çalışma seviyesi [ İng.: run level ]
Linux genellikle 7 tanesi tanımlanmış olan 10 adet (0-9) çalışma
seviyesine sahiptir. Her bir çalışma seviyesi değişik servisler
ve sisteme verilmiş değişik yapılandırmalar ile başlayabilir.
Çalışma seviyesi 0 "sistemin durdurulması", çalışma seviyesi 1
"tek kullanıcılı kip", çalışma seviyesi 6 "sistemin yeniden
başlatılması” olarak tanımlanmıştır. Teorik olarak geri kalan
seviyeler sistem yöneticisi tarafından tanımlanabilir. Bununla
birlikte pek çok dağıtım bunların bazılarını öntanımlı olarak
bulundururlar. Örneğin; çalışma seviyesi 2 "çok kullanıcılı konsol"
ve çalışma seviyesi 5 "çok kullanıcılı X Pencere Sistemi"
olarak tanımlamış olabilir. Bunlar dağıtımdan dağıtıma göre
farklılıklar gösterebilir, bu nedenle kendi sisteminizi kontrol
etmeniz gerekir.
- çekirdek [ İng.: kernel ]
Kaynakların paylaşımı ve donanımlar arası etkileşimi sağlayan işletim
sistemi parçasıdır. Ayrıca
sistem
programlarına bakınız.
- disk bölümü [ İng.: partition ]
Diskin mantıksal bölümlerinden her biri (mantıksal bölüm ile
karıştırmayın). Her bölüm normalde kendi dosya sistemine sahiptir.
Unix, bölümlerin sanki bağımsız fiziksel aygıtlarmış gibi
davranmalarına izin verir.
- disk denetleyici [ İng.: Disk Controller ]
İşletim sistemindeki disk erişimi hakkındaki bilgileri fiziksel
diskin anlayabileceği şekle çeviren bir donanım devresidir.
Bu soyutlanmış bir tabaka sağlayarak, işletim sisteminin değişik
türdeki diskler ile nasıl iletişim sağlaması gerektiğini bilmesi
zorunluluğunu ortadan kaldırır, sadece disk denetleyici
türlerinin sayısının bilinmesini zorunlu kılar. Çok bilinen
disk denetleyiciler IDE ve SCSI'dir.
- dosya düğümü [ İng.: inode ]
Bir Unix dosya sisteminde, dosyalar hakkında bilgi saklayan
veriyapısıdır. Her bir dosya için bir dosya düğümü
vardır ve her bir dosyanın bulunduğu yer ile sistemdeki
dosya düğümünumarası benzersizdir.
Her dosya düğümü şu bilgileri içerir:
dosya düğümünün bulunduğu aygıt; kilitleme
bilgileri; dosyanın türü, kipi ve boyu; dosyaya bulunan bağların sayısı;
sahibinin kullanıcı ve grup kimlikleri; son erişim ve düzenleme tarihleri;
dosya düğümünün kendisinin en son düzenlediği
tarih ve dosyanın disk üzerindeki blok adresi. Bir Unix dizini dosyaların
isimleri ile dosya düğümleri arasındaki ilişkiyi sağlar. Şayet
ls komutunu –i seçeneğiyle beraber
kullanırsanız bir dosyanın dosya düğümü
numarasını bulabilirsiniz.
- dosya sistemi [ İng.: filesystem ]
İki ayrı amaç ve anlam için kullanılan bir terimdir. Bir sürücü
üzerindeki hiyerarşik dosya veya dizin topluluğudur (örneğin;
CD-ROM, disket, sabit disk üzerindeki dosyasistemleri.) veya
işletim sisteminin dosyaları yazacağı yere karar
vermesini sağlayan dosya düğümleri, bloklar ve süper bloklar gibi
disk ortamı üzerindeki özel kayıtların oluşturduğu bütündür.
Terimin anlamını cümle içindeki kullanımına göre değerlendirin.
- düşük seviyeli biçemleme [ İng.: low level formatting ]
Biçemleme ile
eşanlamlıdır, bazan yanlış olarak biçemlemek olarak da bilinen dosya
sistemi oluşturmaktan farklılığı belirlemek için MS-DOS ve Windows
ortamlarında kullanılır.
- fark yedekleme [ İng.: incremental backup ]
Son
tam yedeklemeden
beri dosya sistemi üzerinde değişen şeylerin yedeklenmesi. Bir
yedekleme sisteminde düzenli bir şekilde kullanılırsa, bilgileri
depolama zamanından ve çabasından önemli ölçüde tasarruf sağlar.
- geometri [ İng.: geometry ]
Bir diskin kaç silindire, kaç kafaya ve her silindirde kaç sektöre
sahip olduğu belirtmekte kullanılır. Disk geometrileri genellikle
silindir * kafa * sektör sayıları olarak verilir ve
bu çarpıma bazan kısaca CHS (Cylinders * Heads * Sectors) denir.
- gölge parolalar [ İng.: shadow passwords ]
Unix sistemlerindeki parola dosyaları çok geniş
bir kesim tarafından okunabildiği için, kullanıcı hesaplarının
şifrelenmiş parolalarını bulundurmaz. Bir shadow
dosyası herkes tarafından okunamadığı için kullanıcı hesaplarının
şifrelenmiş parolaları bu dosyada bulundurulur.
- hesap [ İng.: account ]
Bir Unix işletim sistemi her bir kullanıcıya bir
hesap açar. Bu hesaba girebilmek için bir
kullanıcı adı ve parola verir.
Dosyaların depolanabilmesi için genellikle bir ev dizini tahsis edilir,
donanım ve yazılımlara ulaşabilmek için gerekli izinler verilir.
Bütün bunların toplamına hesap denir.
- işletim sistemi [ İng.: operating system ]
Bilgisayar programlarının yürütülmesini sağlayan ve hata ayıklama,
giriş-çıkış denetimi, sıralama, sayışım, derleme, bellek atama,
veri düzenleme ve benzer hizmetlerle sistem kaynaklarını (işlemci,
bellek, disk alanı, vb.) kullanıcı ve uygulama programları arasında
paylaştıran yazılımların oluşturduğu bütündür. Güvenliği sağlamak
için sistem erişimini de kontrol eder. Ayrıca
çekirdek ve
sistem programına bakınız.
- iz [ İng.: track ]
Disk dönerken ama kafa sabitken kafanın altından geçen yüzey parçasıdır.
Her
iz sektörlere ayrılır ve her izin “dikey” toplamı bir
silindiri
oluşturur.
- kök dosya sistemi [ İng.: root filesystem ]
Bir Unix dosya sistemindeki bütün dosya sistemlerinin bağlı olduğu
en tepedeki dosya sistemidir. "/" ismiyle bağlanır ve diğer sistemler
onun üzerine "/usr" şeklinde bağlanır. Şayet kök dosyasistemi
bağlanamazsa çekirdek panikler ve
açılış işlemi devam edemez.
- kuyruklama, havuzlama [ İng.: spool ]
Bir dosyanın bir kuyruğa gönderilmesi. Bu terim IBM tarafından
ilk zamanlarda ``Simultaneous Peripheral Operation On-Line''
sözcüklerinden türetilmiş bir kısaltma olarak sadece paralel porta
yönlendirilen dosyaları sıraya sokmak anlamında kullanılmış olmakla
beraber, günümüzde bu terim epostaların kuyruklanması (sözcüğün sözlük
anlamındaki gibi epostaların gönderilinceye kadar havuzlanması),
çiziciler ve diğer çizim aygıtları için işlerin sıraya sokulması gibi
farklı işlemler için de kullanılmaktadır. Bu işlemi yapan programlara
da kuyruklayıcı (spooler) denmekte ve genellikle bir artalan süreci
olarak çalıştırılmaktadır.
- mantıksal bölüm [ İng.: logical partition ]
Ek bölüm içerisindeki bölüm. Gerçekte
mantıksal bölüm yoktur sadece yazılımın
mantıksal yapısı içerisine bulunur.
- oku/yaz kafası [ İng.: Read-write head ]
Bir diskin manyetik yüzeyine yazmak ve okumak için kullanılan ince
bir elektromanyetik bobin ve metal nüvedir. Bu alet, plakaların dönme
yönüne dik olarak hareket eder.
- önyükleme sektörü [ İng.: boot sector ]
Genellikle herhangi bir atanmış disk bölümünün (diskin değil) ilk
sektörüdür. İşletim sisteminin düzgün bir şekilde yüklenmesi ve
çalışmasını sağlayacak çok kısa (birkaç yüz bytelık) bir program
(
önyükleyici)
içermek üzere ayrılmış özel bir sektördür.
- önyükleyici [ İng.: Bootstrap loader ]
İlk bilgisayarlarda genellikle ROM içerisinde bulunan çok küçük bir
programdı. Şimdilerde bir disk üzerindeki sabit/belili bir bölgenin
okunup, oradaki programın kontrolü almasına izin verilir. Bu bölge
genellikle MBR olur. Bu bölgedeki program genellikle karışık ve büyük
hacimlidir ve daha sonra işletim sisteminin seçimi, yüklenmesi ve
kontrolü ele alması için gerekli işlemlerin sorumluluğunu alır.
Bu programa genel olarak önyükleyici denir.
(LILO, GRUB ve benzerleri birer önyükleyicidir.)
- parçalanma [ İng.: fragmentation ]
Bir dosyanın bir disk üzerine ardışık bloklar halinde yazılamaması
durumudur. Şayet bir dosyanın tamamını ardışık bloklar halinde yazmak
için gerekli boş disk yüzeyi olmaz ise, dosya disk yüzeyinde iki veya
üç parçaya ayrılır. Buna parçalanma
denir ve bu olay; dosyanın parçalarını aramasını gerektirdiği için,
dosyanın yüklenme süresi uzar.
- parola dosyası [ İng.: password file ]
Kullanıcı adlarını ve bu hesap hakkındaki bilgileri tutan dosyadır.
Bir Unix işletim sisteminde bu dosya genellikle
/etc/passwd'dir. Pek çok modern
Linux sisteminde bu dosya parolaları ihtiva etmez.
Güvenlik nedeniyle başka bir dosyaya (/etc/shadow)
yönlendirilmiştir. Ayrıntılı bilgi için passwd(5) ve
shadow(5) kılavuz sayfalarına bakınız.
- plakalar [ İng.: Platters ]
Bir sabit disk içindeki fiziksel disklerdir. Genellikle bir sabit
disk birbiri üzerine istiflenmiş pek çok fiziksel
plakadan oluşur. Her bir bağımsız diske
plaka denir.
- posta aktarım aracısı [ İng.: Mail Transfer Agent (MTA) ]
Epostaları dağıtmakla görevli programdır. Başka bir MTA’dan mesaj
alır veya onu geçici bir yerel bölgeye depolar, kime ait olduğunu
analiz eder ve başka bir MTA’ya gönderir. Her durumda bir mesaj
başlığı ekleyebilir veya düzenleyebilir. Unix’te genellikle, MTA
olarak, sendmail kullanılır.
- posta istemcisi [ İng.: Mail User Agent (MUA) ]
Kullanıcıların elektronik posta oluşturmalarını ve okumalarını
sağlayan program. Kullanıcı ve MTA arasında arayüzdür. Dışarıya
gönderilen mesajlar dağıtılmak için bir MTA’da tutulurken,
gelen mesajlar MTA her nereye koydu ise oradan toplanır.
MUA için örnek programalara olarak pine, elm, mutt sayılabilir.
- sektör [ İng.: sector ]
Bilgi depolanabilecek en küçük boydaki ize verilen
addır. Genellikle (her zaman değil )512 bayttır.
- silindir [ İng.: cylinder ]
Çok kafalı bir sabit disk üzerinde, okuyucu kafaların bir anda üzerinde
bulundukları izlerden oluşan göreli bölüm. Diğer bir deyişle plaka milinden
eşit uzaklıktaki izler topluluğudur ve bu izler alt alta geldiğinde
göreli bir silindir oluşur. Aynı
silindir üzerine aynı anda
ulaşılabilecek şekilde yerleştirilmiş bilgiler, oku/yaz kafasının disk
dönüş hızından daha yavaş olmasından kaynaklanan erişim süresi uzunluğunu
önemli bir miktarda kısaltırlar.
- sistem çağrısı [ İng.: system call ]
Uygulama programları için çekirdek tarafından sağlanan servisler ve
bunları çağırmanın yoludur. Kılavuz sayfalarının 2. bölümü
sistem çağrılarını içerir.
- sistem programı [ İng.: system program ]
Bir işletim sisteminde yüksek seviyeli görevleri yerine getiren
programlardır. Örneğin donanıma dayanmayan işleri yaparlar. Bazı
zamanlar çalışmak için özel durumlara ihtiyaç duyarlar; örneğin
elektronik posta dağıtımı gibi. Ama genellikle sistemin bir parçası
olarak düşünülebilirler (örneğin: derleyici). Ayrıca
uygulama programı,
çekirdek ve
işletim sistemine bakınız.
- takas alanı [ İng.: swap space ]
Sistemin bellek yerine kullanabildiği disk yüzeyidir. Bu genellikle
ayrılmış bir bölümdür ama bir dosya da olabilir.
- tam yedekleme [ İng.: full backup ]
Bütün bir dosya sisteminin bir yedekleme aygıtına (teyp, disket, CD gibi)
kopyalanması.
- tek kullanıcılı kip [ İng.: single user mode ]
Genellikle 1. çalışma seviyesini tanımlar. Sadece root kullanıcı
bağlanabilir. Sistem onarımı (dosya sisteminin zarar gördüğü ama
hala açılabildiği durumlarda) veya dosya sistemlerinin bölümler
arası taşınmaları için kullanılır. Bunlar sadece iki örnektir.
Bir sistemde disk üzerine tek bir kişinin yazmasını gerektirecek
her durumda tek kullanıcılı kip kullanılır.
- uygulama programı [ İng.: application programs ]
Yazılımlar faydalı işler yaparlar. Bir uygulama programını kullanmanın
sonuçları, bilgisayarın alınma sebepleri ile aynıdır. Ayrıca
sistem programı ve
işletim sistemine bakınız.
- yaz saati uygulaması [ İng.: Daylight Saving Time ]
Enerji tasarrufu için yılın belirli bir döneminde saatlerin bir saat
ileri alınmasıdır. Yazın güneş ışığından daha fazla faydalanmak için
dünya çapında uygulanan bir yöntemdir.
- yazıcı kuyruğu, yazdırma kuyruğu [ İng.: print queue ]
Yazıcıyı kullanmak isteyen kullanıcıların, yazım işleminin bitmesini
beklemeden kendi işlerine devam etmesini sağlayan bir yazıcı
artalan süreci tarafından
kullanılan bir dosya veya dosyalar topluluğu.
Ayrıca bir yazıcının pek çok kişiye paylaştırılmasına izin verir.
- yerel zaman [ İng.: local time ]
Yerel bir bölge üzerinde yasalar, standartlar veya geleneklerle
belirlenmiş resmî zaman.
- yüksek seviyeli biçemleme [ İng.: high level formatting ]
Bir dosya sisteminin bir diske yazılmasını tanımlamak için kullanılan
yanlış bir terimdir. Genellikle Windows ve MS-DOS ortamlarında kullanılır.