X Window Türkçe yazı tiplerinin yüklenmesi

Red Hat

Sisteminizde Türkçe klavye desteği sağlamayı düşünmüyorsanız bile en azından web tarayıcınız ile Türkçe karakter içeren bir sayfayı okumak için buradaki ayarları yapmalısınız.

Öncelikle yapmamız gereken, Türkçe yazı tiplerinin X Window'a tanıtılmasıdır. X Window açılırken, hangi yazı tiplerini yükleyeceğini belirlemek amacıyla bazı öntanımlı dizinlere bakar. Bu dizinler, genelde /usr/X11R6/lib/X11/XF86Config dosyasında belirtilir. Red Hat Linux 7.2 sürümünde bu dizinler /etc/X11/fs/config dosyasında belirtilmektedir.

RPM paketlerini kurabileceğiniz bir dağıtım kullanmanız halinde, Türkçe yazı tiplerini yüklemişseniz, işiniz çok kolay. Bu dosyaları yükleyip yüklemediğinizi bilmiyorsanız aşağıdaki komutu çalıştırın.

# # rpm -qa | grep ISO8859-9
XFree86-ISO8859-9-100dpi-fonts-4.1.0-3
XFree86-ISO8859-9-75dpi-fonts-4.1.0-3

Yukarıdaki satırlara benzer bir çıktı almış olmanız gerekiyor (sürüm numaraları farklı olabilir). Eğer almadıysanız Türkçe yazı tiplerini kurmamışsınız demektir. Eğer Red Hat Linux kullanıyorsanız, CD'yi sürücüye yerleştirip sırayla şu işlemleri yapın:

# mount /dev/cdrom
# cd /mnt/cdrom/RedHat/RPMS/
# rpm -ihv XFree86-ISO8859-9-*

Yazıtiplerini sisteminize kurduktan sonra bir sonraki adıma geçin.

Şimdi, daha önce yarım bıraktığımız noktaya geri dönelim. X Window'un yükleyeceği yazı tiplerinin bulunduğu dizinler /usr/X11R6/lib/X11/XF86Config ve /etc/X11/fs/config dosyasında belirtiliyordu.

Bu dosya içinde, aşağıdakine

FontPath   "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/misc/"
FontPath   "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/75dpi/:unscaled"
FontPath   "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/100dpi/:unscaled"
FontPath   "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/Type1/"
FontPath   "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/Speedo/"

ya da buna

FontPath    unix/-1

benzer satırlar göreceksiniz.

Bu satırların en başına, kurduğumuz Türkçe yazı tipleri neredeyse o dizinin adını yazıyoruz. Red Hat Linux 6.0'dan itibaren Türkçe yazı tipleri /usr/share/fonts/ISO8859-9 dizinine kuruluyor. Bu dizin patikasını XF86Config dosyasının en üstüne ekleyelim. Tüm Türkçe yazı tipleri kurulmuşsa /usr/share/fonts/ISO8859-9 dizini altında aşağıdaki dosyaları görebilirsiniz:

# ls -al /usr/share/fonts/ISO8859-9/
total 17
drwxr-xr-x   5 root     root         1024 Feb 13 19:04 .
drwxr-xr-x  11 root     root         1024 Feb 15 18:46 ..
drwxr-xr-x   2 root     root         6144 Feb 13 19:04 100dpi
drwxr-xr-x   2 root     root         6144 Feb 13 19:04 75dpi
drwxr-xr-x   2 root     root         1024 Feb 13 19:04 misc

Şimdi ISO8859-9 dizininde Türkçe yazı tiplerimizin bulunduğunu /usr/X11/lib/X11/XF86Config ve /etc/X11/fs/config dosyasında belirtelim.

FontPath   "/usr/share/fonts/ISO8859-9/misc"     <---------
FontPath   "/usr/share/fonts/ISO8859-9/75dpi"    <---------
FontPath   "/usr/share/fonts/ISO8859-9/100dpi"   <---------
FontPath   "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/misc/"
FontPath   "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/75dpi/:unscaled"
FontPath   "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/100dpi/:unscaled"
FontPath   "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/Type1/"
FontPath   "/usr/X11R6/lib/X11/fonts/Speedo/"

Tabi, bu dosyada "FontPath unix/:-1" satırı varsa, ekleme yapacağınız üç satırı da "FontPath unix/:-1" satırının başına koymanız gerekiyor.

Şu anda yazı tiplerimizi sisteme tanıtmış durumdayız. X Window'un bu yazıtiplerini kullanabilmesi için X yazı tipi sunucusunu (xfs) yeniden başlatmayı unutmayın:

# service xfs restart

Şimdi X Window'a girin. Mozilla ile herhangi bir Türkçe dosyayı görüntüleyebilirsiniz.

Debian

Biteşlemli Yazıtipleri

Debian'da biteşlemli yazıtiplerinin organizasyonu diğer dağıtımlardan farklıdır. Redhat tabanlı dağıtımlarda ISO-8859-9 serisi yazıtipleri ayrı bir RPM paketi halinde gelir ve yapılandırma dosyalarında tanımlı yazıtipi patikalarının -doğru sırada- değiştirilmesiyle türkçeleme gerçekleştirilir. (Detaylar yukarıda)

Debian'da öntanımlı olarak kurulan X yazıtipleri UTF-8 olarak kodlanmıştır (ISO-10646-1) ve sadece Türkçe yazıtiplerine hasredilmiş bir paket mevcut değildir. Türkçe açısından hâlâ geleceğin teknolojisi kıvamında olan bu UTF-8 yazıtiplerini bir miktar ihtiyatla karşılayarak klâsik ISO-8859-9 olarak kodlanmış yazıtiplerini aradığımızda karşımıza şu 3 paket çıkacaktır:

    xfonts-100dpi-transcoded
    xfonts-75dpi-transcoded
    xfonts-base-transcoded

`*-transcoded' serisi yazıtipleri sistemde ISO-10646-1 yazıtiplerinin standart ISO-8859-1..9 serisine tekrar kodlanmış halidir. Şimdi bu paketleri kuralım:

# apt-get install xfonts-100dpi-transcoded
                  xfonts-75dpi-transcoded
                  xfonts-base-transcoded

Standart kurulum sırasında UTF-8 yazıtipleri zaten kurulu olduğundan Unicode kullanımının olgunlaşması bu adımı gereksiz kılacaktır. Woody'de UTF-8 desteğinin yetersiz veya mevcut olmadığı (GNOME 1.4 gibi) çok sayıda program bulunduğundan sisteminizi sadece UTF-8 kipinde kullanmanızı önermiyoruz. Öncelikle ISO kipinde çalışmayı hedefleyen bu bölümde UTF-8 kipi yapılandırma adımları da izah edilecektir.

8859-9 serisi yazıtipleri artık kurulu olduğuna göre konsolda Türkçe yazıtiplerinin görüntülenebilmesi için X kaynaklarında (Xresources) ayar yapmamız yeterli olacaktır. Bu amaçla ev dizininize koyacağınız bir .Xresources dosyasında:

XTerm*Font:  -misc-fixed-medium-r-normal--15-*-*-*-*-*-iso8859-9
XTerm*Font1: -misc-fixed-medium-r-normal--13-*-*-*-*-*-iso8859-9
...

satırlarını bulundurmanız gerekecektir. Ayarların sistem genelinde etkili olmasını temin edecek bir yöntem aradığımızda X paketleriyle gelen belgeler bize /etc/X11/Xresources dizinini gösterecektir. Red Hat tabanlı dağıtımlarda global X ayarlarını içeren /etc/X11/Xresources bir dizin değil dosyadır ve yukarıda belirtilen ayarların bu dosyaya işlenmesi gerekir. Debian'da ise muhtelif ayarları dosya grupları halinde yaratarak bu dizine yerleştirmemiz halinde X'in ilklendirilmesi sırasında Xresources dizini altındaki bütün dosyalar işleme konur.

Ekteki pakette verilen user-tr dosyasında uxterm de dahil belli başlı bütün X uçbirimlerinde Türkçe karakterlerin doğru görüntülenmesini sağlayan düzenlemeler mevcuttur. Kurulum şöyle yapılıyor:

# cp ~/tr/user-tr /etc/X11/Xresources

17 inç monitörler gözönüne alınarak hazırlanmış bu dosyada 14 veya 15 inç monitör sahipleri değişiklik yapma ihtiyacı duyabilirler. (Bu denemeler sırasında gerekecek yazıtipi tanım satırlarından biraz sonra bahsedeceğim.)

Denemeye geçmeden önce bir ayar daha yapacağız. Kurbanımız /etc/X11/fonts/misc/ dizinindeki xfonts-base.alias dosyası. :-) Xresources ayarlarını umursamadan kafasına göre davranan her türlü kod parçasını aldatmak için dosyada iso8859-1 ile biten bütün satırları iso8859-9 olarak değiştireceğiz. İşinizi kolaylaştırayım:

# vi /etc/X11/fonts/misc/xfonts-base.alias

Ve şimdi vi komut satırında:

:%s/8859-1$/8859-9/

yaparsak tamamdır. Bir de ilk satırlarda gözünüze çarpacak olan fixed yazıtipi var. X'in bütününde leblebi gibi kullanılan bu yazıtipini de hazır geldik, uygun bir öntanımlı değere atayalım.

fixed -misc-fixed-medium-r-semicondensed--13-120-75-75-c-60-iso8859-9

satırını şöyle biraz daha iri bir yazıtipiyle değiştirelim:

fixed -misc-fixed-medium-r-normal--14-130-75-75-c-70-iso8859-9

Yukarıda Xresource'a konulacak yazıtipi tanımları probleminden bahsetmiştik. Yazıtipi tanımlarına bu dosyayı inceleyerek ulaşabiliriz.

Kaydetip, çıkalım. (Hımm, yoksa bilmiyor musunuz? :wq) Son olarak alias'ları güncelleyeceğiz:

# update-fonts-alias misc

UTF-8

Debian'da kurulu biteşlemli X yazıtipleri öntanımlı olarak UTF-8 ile kodlandığından X Window altında UTF-8 kullanımı diğer dağıtımlara nazaran daha kolaydır. Bu amaçla kullandığınız X uçbiriminin herşeyden önce UTF-8 duyarlı olması gerekiyor. Standart X dağıtımıyla gelen emektar xterm (emektarlık deyimini boşa çıkarırcasına) en geniş UTF-8 desteğine sahip uçbirimidir. xterm'e komut satırı seçeneği olarak UTF-8 kipinde çalışılacağı bildirilebilir. Fakat UTF-8 kipinde çalışmak için bu yöntem yerine "UXTerm" ismiyle kendi X kaynak sınıfını oluşturan ve gerçekte xterm'i UTF-8 komut satırı seçeneğiyle çağıran bir betikten ibaret olan uxterm kullanılmalıdır. Basitliğinin yanısıra bu yöntem, "XTerm" sınıfı altında 8859-9 Türkçe X konsol yazıtiplerinin tanıtıldığı user-tr dosyasında "UXTerm" sınıfıyla "10646-1" UTF-8 yazıtiplerinin tanımlanmasına da olanak sağlar. Böylelikle klâsik xterm'ü ISO kipi için, uxterm'ü ise UTF-8 için kullanma şansımız doğacaktır. Sonuç olarak, ekte verilen user-tr dosyasını sisteminize kurmuş iseniz:

$ uxterm

komutuyla UTF-8 kipinde çalışabilirsiniz. Tabii bu komuttan önce sistem yerelini ilgili kısımda anlatıldığı gibi LANG=tr_TR.UTF-8 olarak yapılandırmayı unutmayın. xterm dışındaki diğer uçbirimleri yetersiz UTF-8 desteğinden dolayı tavsiye etmiyoruz.

İpucu

	İpucu
Sisteminizi ISO kipinde kullanırken elinize geçen UTF-8 kodlu bir belgeyi düzenlemek gibi durumlarda UTF-8 kipine geçiş ihtiyacı ortaya çıkabilir (okuğunuz belgeyi düzenlerken bizim başımıza geldiği gibi :-). Bu tip ihtiyaçlara en az yapılandırma prensibiyle cevap veren bir yöntem UTF-8 destekli bir metin düzenleyici kullanmaktır. `gvim` buna güzel bir örnektir. `gvim` ile UTF-8 kipinde düzenleme yapmak amacıyla programın komut satırında şu ayarlar yapılmalıdır: :set guifont=* Karşınıza gelen yazıtipi seçim penceresinden `iso10646-1` kod sayfalı bir yazıtipini seçin. :set encoding=utf8 komutu ile UTF-8 kipine geçiş yapın.

Sisteminizi ISO kipinde kullanırken elinize geçen UTF-8 kodlu bir belgeyi düzenlemek gibi durumlarda UTF-8 kipine geçiş ihtiyacı ortaya çıkabilir (okuğunuz belgeyi düzenlerken bizim başımıza geldiği gibi :-). Bu tip ihtiyaçlara en az yapılandırma prensibiyle cevap veren bir yöntem UTF-8 destekli bir metin düzenleyici kullanmaktır. gvim buna güzel bir örnektir. gvim ile UTF-8 kipinde düzenleme yapmak amacıyla programın komut satırında şu ayarlar yapılmalıdır:

:set guifont=*

Karşınıza gelen yazıtipi seçim penceresinden iso10646-1 kod sayfalı bir yazıtipini seçin.

:set encoding=utf8

komutu ile UTF-8 kipine geçiş yapın.

Test:

Bütün ayarlar doğru ise X'i tekrar başlatıp, xterm'ü çalıştırarak Türkçe karakterleri doğru şekilde görüntüleyebiliriz. UTF-8 için benzer test LANG=tr_TR.UTF-8 uxterm komutuyla uygulanabilir.

Type1 (Postscript) Yazıtipleri

GTK tabanlı programlar biteşlemli ve Type1 (yani postscipt) yazıtiplerini birlikte kullanmaktadır. Şu aşamada herhangi bir GTK programında meselâ gnumeric'de baskı önizlemeyi denersek Türkçe karakterlerde sorun olduğunu gözleyebiliriz. Sorunu gidermek için Type1 yazıtipi listeleriyle (ölçekler ve alias eşlemeleri) uğraşacağız. Debian'da her türlü yazıtipinin organizasyonu defoma yani "Debian Font Manager" araçları ile yürütülüyor. Özellikle TT yazıtiplerinin kurulumuna nispetle yapılandırması çok daha zor olan Type1 yazıtipleri için bu araç seti geniş imkânlar sağlıyor. defoma çoğunlukla sisteme yeni yazıtipi kuran paketler tarafından kullanılır. Bu araç ile yapılacak düzenlemeler işin bir miktar erbabı olmanızı gerektirdiğinden, Type1 yazıtipleriyle ilgili sorunları daha basit bir yöntemle çözmeye çalışacağız.

Hedef /etc/X11/fonts/Type1/gsfonts-x11.scale ve yine aynı dizindeki /etc/X11/fonts/Type1/gsfonts-x11.alias dosyaları. Bu dosyaları açarak iso8859-9 satırları ekleyeceğiz. Ekleme yapmak yerine dosyada zaten bulunan ve işimize yaramayan iso8859-2'li satırları değiştirmek daha pratik olacaktır. O halde yine vi'a başvuralım:

# cd /etc/X11/fonts/Type1
# cp gsfonts-x11.scale gsfonts-x11.scale.orig
# vi gsfonts-x11.scale

# cp gsfonts-x11.alias gsfonts-x11.alias.orig
# vi gsfonts-x11.alias

vi komut satırında her iki dosya için şöyle yapıyoruz:

:%s/8859-2/8859-9/g

Ölçekleri düzenlemek yetmez, fonts.dir'da benzer şekilde olmalı. Aşağıda verilen güncellemelerle zaten bu gerçekleşecektir: (Önce update-fonts-scale çalıştırılmalı!)

# update-fonts-scale Type1
# update-fonts-alias Type1
# update-fonts-dir Type1

Test:

X'i yeniden başlatalım. gnumeric baskı önizlemede Türkçe karakterleri sorunsuz şekilde görüyor olmamız lâzım.